Dünyada Kayıt Dışı Ekonomi ve KKTCKayıt dışı ekonomi; kayıtlı olmayan ekonomik faaliyetler bütünüdür. Kaydedilmeleri halinde vergi gelirine ve GSYH’ya katkı sağlamaktadır. Hesaplanamadığından dolayı gri ekonomi, örtülü ekonomi veya gizli ekonomi gibi adlar verilmektedir.
Işıner GüngörResmi kayıtlara girmeyen kayıt dışı ekonomiye konu olan faaliyetler mali bilançolarda gözükmez ve bu durumdan ötürü vergi ödemesi gerçekleşmez. Çünkü ticari hayattaki yasal belgelerin kullanılmamasından dolayı vergi beyanı söz konusu olmamaktadır.Kayıt dışı ekonomiler vergilerini ödeyen firmalar ve kişiler aleyhine dezavantaj yaratabilmektedir. Kurumlar ve gelir vergisini ödemeyen ekonomik aktörler piyasada rekabet avantajı elde etmektedir. Daha çok gelir elde ederek yeni yatırımlara girişebilmektedirler. Yeni yatırımlarla işlerini büyütmekte, maliyetlerini düşürebilmektedirler.Ülkelerin gelişmişlik seviyesi kayıt dışı sektörün boyutunu belirleyen unsurlardan biridir. Gelişmiş ülkelerde kayıt dışı oranı az gelişmiş ülkelere göre daha azdır. Dünyanın en gelişmiş ülkelerinde bile kayıt dışı oranının sıfır olması mümkün değildir. Ekonomi içerisindeki bireyler ve firmalar yasal mevzuatın açık noktaları üzerinden vergiye konu olmayan gelirler elde edebilmektedirler.Kayıt dışı ekonominin oranları ülkelere göre farklılık gösterse de bu durumu tetikleyen unsurlar hemen hemen her ülkede aynıdır. Bu unsurlar; yüksek vergi oranları, karışık vergi mevzuatı, katı ekonomik düzen, yüksek sigorta primleri, enflasyonist ortam, adaletsiz gelir dağılımı, harcamaların giderleştirilememesi gibi örnekler verilebilir.Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) verilerine göre dünyadaki her 10 işletmeden 8’i kayıt dışı ekonominin kapsamındadır. Dünya çalışan nüfusunun % 60’ından fazlası, yaklaşık 2 milyar kişi geçimini kayıt dışı ekonomiden sağlamaktadır. Bunun yanında, kayıt dışı ekonomi oranları gelişmiş ülkelerde ortalama % 15, gelişmekte olan ülkelerde ise % 30 seviyesindedir. Türksam’ın verdiği bilgiler çerçevesinde bazı ülkelerde kayıt dışı oranı şöyledir; Almanya % 8,8, Fransa %14,2, Hırvatistan %29,7, Türkiye % 32,9 ve Bulgaristan %33,1’dir. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nde (KKTC) ekonomideki kayıt dışı ise % 75 düzeyinde olduğu ülkenin Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanı Sadık Gardiyanoğlu tarafından açıklanmıştır.Her yerde olduğu gibi KKTC’de de kayıt dışı ile mücadelede denetim personellerine büyük görev düşmektedir. Ada’nın bölgelerindeki personel azlığı denetimin etkisini zayıflatmaktadır. Bakan Gardiyanoğlu eleman sayısının yetersizliğini bazı bölgelerde 1 tane müfettiş olduğu bilgisini paylaşarak dikkat çekmiştir. Kıbrıs Türk Ticaret Odası Başkanı Turgay Deniz, Ada’da büyük bir vergi kaçağının olduğunu belirterek, kamu yönetiminde yapılacak revizyonlar ile iş süreçlerinin hızlandırılması gerekliliğine ve bürokratik engellerin kaldırılmasının önemine işaret etmiştir.KKTC tarihsel süreç içerisinde siyasi pozisyonundan kaynaklı diğer ülkelerden ticari yaptırımlara maruz kalmıştır. Bu sebeple dış yatırımlar anlamında istenilen performansı ortaya koyamayan ülke, Akdeniz coğrafyasındaki birçok ülkede kumarın yasak olması sebebiyle casino turizmini ön plana çıkarmıştır. Bilindiği üzere kumar turizmi dünyada kayıt dışına sebep olan etmenler arasında gösterilmektedir.KKTC’de kayıt dışı ile mücadelede yürütülecek çalışmaların belirlenmesi önemlidir. Eylem planları kapsamında kayıt dışının tespiti ve önlenmesi hedefiyle belgeler hazırlanmalıdır. Bu belgelerde belirlenen yol haritasının belli bir sürede sonuçlandırılması hedeflenmelidir. Eylem planı ülkenin kendine has kültürel, sosyal ve finansal yapısından ayrı düşünülmemelidir. Ülkenin iç dinamikleri göz önünde tutularak uygun planlar ortaya koyulmalıdır. Eylem planının başarısı için birden fazla kurum ve kuruluşa sorumluluk verilmesi üzerinde durulmalıdır.Konsensüs ve koordinasyon ilgili planları işlevsel hale getirecek olup kurumlar arasında bilgi ve belge paylaşımıyla iş birliği artacaktır. Bunların yanında, adil gelir dağılımı ve ekonomik istikrar piyasada rekabet ortamının oluşmasında etkili olacaktır.Ülke içindeki maliye politikasının sürdürülebilir olması için gerekli temel faktörlerin başında kayıt dışı ekonominin kontrol altına alınması gerekmektedir. Kayıt dışının kontrol altında olması bütçe dengesinin ve mali uyumun sağlanmasında etkili olacaktır.Kuzey Kıbrıs’ta teknolojik altyapıyı geliştirerek, elektronik bilgi belge yönetimini güncelleyerek kayıt dışı ile mücadelede ivme yakalanabileceği öngörülebilir. Elektronik ortamda gerçekleştirilen ticaretin takibinin yanı sıra ülke genelindeki ticari uygulamaların elektronik ortama taşınması konusunda çalışmalar yürütülmelidir.Kayıt dışının azaltılması için kilit faktör toplumda vergi bilincinin oluşmasıdır. Toplumda vergi ve sosyal bilincin oluşmasına ağırlık verilmeli ve bu kapsamda vergi vermenin neden önemli olduğu ilköğretimden itibaren anlatılmalıdır. Televizyon, gazete ve sosyal mecralarda kayıtlı ekonominin öneminden bahsedilerek vatandaşların bu konuya hassasiyetle yaklaşmaları sağlanmalıdır.
Işıner GüngörResmi kayıtlara girmeyen kayıt dışı ekonomiye konu olan faaliyetler mali bilançolarda gözükmez ve bu durumdan ötürü vergi ödemesi gerçekleşmez. Çünkü ticari hayattaki yasal belgelerin kullanılmamasından dolayı vergi beyanı söz konusu olmamaktadır.Kayıt dışı ekonomiler vergilerini ödeyen firmalar ve kişiler aleyhine dezavantaj yaratabilmektedir. Kurumlar ve gelir vergisini ödemeyen ekonomik aktörler piyasada rekabet avantajı elde etmektedir. Daha çok gelir elde ederek yeni yatırımlara girişebilmektedirler. Yeni yatırımlarla işlerini büyütmekte, maliyetlerini düşürebilmektedirler.Ülkelerin gelişmişlik seviyesi kayıt dışı sektörün boyutunu belirleyen unsurlardan biridir. Gelişmiş ülkelerde kayıt dışı oranı az gelişmiş ülkelere göre daha azdır. Dünyanın en gelişmiş ülkelerinde bile kayıt dışı oranının sıfır olması mümkün değildir. Ekonomi içerisindeki bireyler ve firmalar yasal mevzuatın açık noktaları üzerinden vergiye konu olmayan gelirler elde edebilmektedirler.Kayıt dışı ekonominin oranları ülkelere göre farklılık gösterse de bu durumu tetikleyen unsurlar hemen hemen her ülkede aynıdır. Bu unsurlar; yüksek vergi oranları, karışık vergi mevzuatı, katı ekonomik düzen, yüksek sigorta primleri, enflasyonist ortam, adaletsiz gelir dağılımı, harcamaların giderleştirilememesi gibi örnekler verilebilir.Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) verilerine göre dünyadaki her 10 işletmeden 8’i kayıt dışı ekonominin kapsamındadır. Dünya çalışan nüfusunun % 60’ından fazlası, yaklaşık 2 milyar kişi geçimini kayıt dışı ekonomiden sağlamaktadır. Bunun yanında, kayıt dışı ekonomi oranları gelişmiş ülkelerde ortalama % 15, gelişmekte olan ülkelerde ise % 30 seviyesindedir. Türksam’ın verdiği bilgiler çerçevesinde bazı ülkelerde kayıt dışı oranı şöyledir; Almanya % 8,8, Fransa %14,2, Hırvatistan %29,7, Türkiye % 32,9 ve Bulgaristan %33,1’dir. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nde (KKTC) ekonomideki kayıt dışı ise % 75 düzeyinde olduğu ülkenin Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanı Sadık Gardiyanoğlu tarafından açıklanmıştır.Her yerde olduğu gibi KKTC’de de kayıt dışı ile mücadelede denetim personellerine büyük görev düşmektedir. Ada’nın bölgelerindeki personel azlığı denetimin etkisini zayıflatmaktadır. Bakan Gardiyanoğlu eleman sayısının yetersizliğini bazı bölgelerde 1 tane müfettiş olduğu bilgisini paylaşarak dikkat çekmiştir. Kıbrıs Türk Ticaret Odası Başkanı Turgay Deniz, Ada’da büyük bir vergi kaçağının olduğunu belirterek, kamu yönetiminde yapılacak revizyonlar ile iş süreçlerinin hızlandırılması gerekliliğine ve bürokratik engellerin kaldırılmasının önemine işaret etmiştir.KKTC tarihsel süreç içerisinde siyasi pozisyonundan kaynaklı diğer ülkelerden ticari yaptırımlara maruz kalmıştır. Bu sebeple dış yatırımlar anlamında istenilen performansı ortaya koyamayan ülke, Akdeniz coğrafyasındaki birçok ülkede kumarın yasak olması sebebiyle casino turizmini ön plana çıkarmıştır. Bilindiği üzere kumar turizmi dünyada kayıt dışına sebep olan etmenler arasında gösterilmektedir.KKTC’de kayıt dışı ile mücadelede yürütülecek çalışmaların belirlenmesi önemlidir. Eylem planları kapsamında kayıt dışının tespiti ve önlenmesi hedefiyle belgeler hazırlanmalıdır. Bu belgelerde belirlenen yol haritasının belli bir sürede sonuçlandırılması hedeflenmelidir. Eylem planı ülkenin kendine has kültürel, sosyal ve finansal yapısından ayrı düşünülmemelidir. Ülkenin iç dinamikleri göz önünde tutularak uygun planlar ortaya koyulmalıdır. Eylem planının başarısı için birden fazla kurum ve kuruluşa sorumluluk verilmesi üzerinde durulmalıdır.Konsensüs ve koordinasyon ilgili planları işlevsel hale getirecek olup kurumlar arasında bilgi ve belge paylaşımıyla iş birliği artacaktır. Bunların yanında, adil gelir dağılımı ve ekonomik istikrar piyasada rekabet ortamının oluşmasında etkili olacaktır.Ülke içindeki maliye politikasının sürdürülebilir olması için gerekli temel faktörlerin başında kayıt dışı ekonominin kontrol altına alınması gerekmektedir. Kayıt dışının kontrol altında olması bütçe dengesinin ve mali uyumun sağlanmasında etkili olacaktır.Kuzey Kıbrıs’ta teknolojik altyapıyı geliştirerek, elektronik bilgi belge yönetimini güncelleyerek kayıt dışı ile mücadelede ivme yakalanabileceği öngörülebilir. Elektronik ortamda gerçekleştirilen ticaretin takibinin yanı sıra ülke genelindeki ticari uygulamaların elektronik ortama taşınması konusunda çalışmalar yürütülmelidir.Kayıt dışının azaltılması için kilit faktör toplumda vergi bilincinin oluşmasıdır. Toplumda vergi ve sosyal bilincin oluşmasına ağırlık verilmeli ve bu kapsamda vergi vermenin neden önemli olduğu ilköğretimden itibaren anlatılmalıdır. Televizyon, gazete ve sosyal mecralarda kayıtlı ekonominin öneminden bahsedilerek vatandaşların bu konuya hassasiyetle yaklaşmaları sağlanmalıdır. 
